Nizamülmülk, öyle sıradan bir vezir değildi. Onu, Büyük Selçuklu Devleti’nin adeta kurucu ortağı, akıl hocası ve mimarı gibi düşünebiliriz.
Hatta devletin adındaki ‘Nizam’ kelimesi, ona Abbâsî halifesi tarafından verilen unvandan (Nizâmülmülk: Devletin Düzeni) geliyor. Bu da onun devlete ne kadar düzen getirdiğini gösteriyor.
Sultan Alparslan gibi cengaver bir liderin de, onun oğlu genç Melikşah’ın da arkasında tam 29 yıl boyunca o vardı. Nizâmülmülk'ün asıl amacı, Selçukluların göçebe, savaşçı bir kabile olmaktan çıkıp, koca bir imparatorluk olmasını sağlamaktı.
Önemi Nereden Geliyor? Medrese Devrimi
Onun en büyük icraatı, kendi adıyla anılan Nizamiye Medreseleri’ydi.
Bu okullar sadece ders verilen yerler değildi. O dönemde, Şiî Fatımîlerin propagandası almış başını gidiyordu.
Nizamülmülk, Sünnî İslam'ı sağlamlaştırmak, devlete liyakatli, iyi yetişmiş memurlar, kadılar yetiştirmek için bu medreseleri kurdu. Üstelik bu medreseler, bildiğimiz anlamda öğrenciye burs ve yurt veren ilk büyük sistemdi.
Kısacası, Nizamülmülk bugünkü üniversite mantığının temellerini attı.
Nizamülmülk, sadece Bağdat'ta değil, İsfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul ve Amol gibi dönemin en önemli merkezlerinde de bu medreseleri kurdurdu. Hatta Bağdat'taki medresenin başına o dönemin en büyük alimlerinden İmam-ı Gazali'yi bizzat o getirdi.
Bu medreselerin kurumlaşması, sadece İslam ülkelerine değil, ilk Batı Avrupa üniversitelerinin de temeli oldu.
Devlet Nasıl Yönetilir Kitabı ‘Siyâsetnâme’
Melikşah'a özel olarak yazdığı 'Siyâsetnâme' diye bir eseri var.
Bu kitap, yüzlerce yıl boyunca Türk-İslam devlet geleneğinin adeta anayasası gibi kullanıldı. ‘Bir hükümdar ne yapmalı, adaleti nasıl sağlamalı, halkıyla nasıl geçinmeli?’ gibi pratik ve bilgece önerilerle dolu.
Para ve Düzen
Toprakları askerlere maaş karşılığı dağıttığı İkta Sistemi'ni kurumsal hale getirdi.
Bu sistem sayesinde hem ordu güçlü kaldı hem de merkezî otorite toprakları kontrol edebildi. Dağınık Türkmen beylerini bir araya toplayıp, devleti sağlam temellere oturttu.
Nizamülmülk, kılıçların hüküm sürdüğü bir çağda, sultanların fetihlerini ve askeri gücünü kalıcı kılacak sistemi kuran, devlete asıl düzeni ve aklı getiren adamdı.
O, savaşçı komutanların gücünü, sağlam bir devlet yapısıyla imparatorluğa dönüştürdü.
