Orta Asya'da Töre: Türk ve Moğol Hukukunun ve Ahlakının Temeli
"Töre," esasen Türk ve Moğol bozkır kültürünün yazısız anayasası olarak kabul edilir. Kökenleri Hun, Göktürk ve Uygur gibi kadim imparatorluklara dayanır ve Cengiz Han'ın oluşturduğu "Büyük Yasa" (Yasanâme-i Büzürg) ile son halini almıştır.
1. Törenin Temel Özellikleri
Töre, dört ana unsur üzerine kuruludur:
-
Adalet (Könilik/Könü): Törenin en temel direğidir. Hükümdarın dahi adaletten sapmaması beklenir. Eşitlik ve hakkaniyet önceliklidir.
-
İyilik/Faydalılık (Uzluk): Toplumun genel yararını esas alır. Töre, toplumsal düzeni ve refahı sağlamayı amaçlar.
-
Eşitlik/İnsanlık (Kişilik): İnsanların can ve mal güvenliğini korur. Kölelik gibi durumlar yerine, herkese bir statü ve görev tanır.
-
Temizlik/Namus (Arılık): Hem bedensel hem de ahlaki temizliği ifade eder. Toplumsal onur ve namus kavramları törede merkezi bir yer tutar.
2. Töre Hukukunun Kaynakları
Töre yazılı olmamasına rağmen, belirli kaynaklardan beslenir ve değişmez kabul edilir:
-
Hükümdar Buyrukları (Han Yarlıkları): Kağan veya Han'ın, törenin ruhuna uygun olarak koyduğu kurallar. Ancak Han, töreyi değiştiremez, sadece uygulayabilir veya mevcut duruma yorumlayabilir.
-
Kurultay Kararları: Boy beylerinin katılımıyla toplanan Kurultay'da alınan, töreye aykırı olmayan önemli kararlar.
-
Örf ve Âdetler: Toplumda kökleşmiş, herkesçe kabul gören pratikler ve gelenekler.
-
Toplumsal Ahlak ve Geleneksel Bilgi: Atalar tecrübesiyle oluşan, kuşaktan kuşağa aktarılan doğru ve yanlış algısı.
3. Törenin Uygulandığı Alanlar
Töre, Orta Asya toplumunda hayatın hemen her alanını düzenlerdi:
| Uygulama Alanı | Açıklama |
| Yönetim ve Devlet | Kağan'ın yetkilerini sınırlar, veraset sistemini düzenler (Ekber ve Erşed sistemi gibi), devletin sürekliliğini sağlar. |
| Savaş ve Ordu | Savaş kurallarını, ganimet paylaşımını ve disiplin mekanizmasını belirler. |
| Aile ve Evlilik | Aile içi hiyerarşiyi (büyüklerin saygı görmesi), evlenme ve boşanma şartlarını içerir. |
| Ceza Hukuku | Cinayet, hırsızlık, vatana ihanet gibi suçların cezalarını (çoğu zaman ölüm) çok sert bir şekilde belirlerdi. |
| Sosyal Hayat | Misafirperverlik, yoksula yardım etme (sadaka), komşuluk ilişkileri gibi ahlaki yükümlülükleri düzenler. |
4. Cengiz Han Yasası (Büyük Yasa) ve Töre
Cengiz Han, dağınık halde bulunan Türk ve Moğol törelerini toplayarak **"Büyük Yasa"**yı (Yasanâme) oluşturmuştur. Bu, yazılı hale getirilmiş, imparatorluğun her yerinde geçerli olan kesin bir hukuk sistemiydi. Büyük Yasa, törenin temel prensiplerini korumakla birlikte, imparatorluk çapında bir disiplin sağlamıştır.
Sonuç olarak; Töre, sadece bir kanunname değil, aynı zamanda o toplumun varoluş felsefesi, ahlakı ve kozmolojisidir. Bu sistem, binlerce yıl boyunca bozkır toplumlarının düzenini, askeri gücünü ve devlet yapısını ayakta tutan temel mekanizma olmuştur.
